Organizm zetknąwszy się z czynnikami szkodliwymi dla niego reaguje zespołem zmian, które są zależne łub niezależne od spe­cyficznych właściwości tych czynników. Wybitny uczony H. Selye udowodnił, że niespecyficzne zmiany w organizmie przebiegają w określony sposób i nazwał je stresem. Niespecyficzne zmiany w organizmie mogą wywołać nie tylko szkodliwe czynniki fizycz­ne, ale również i psychiczne, a wtedy mamy do czynienia ze stresem psychologicznym. Zarówno jeden, jak i drugi rodzaj czyn­ników powoduje zmiany, które nie są dla organizmu obojętne.

Stresem nazywa się taki stan organizmu, spowodowany przez każdy bodziec nieobojętny dla niego, który przejawia się swo­istym zespołem objawów. Objawy te mogą występować z różnym natężeniem i przechodzą trzy zasadnicze fazy. W pierwszej fazie występuje ogólna mobilizacja sił organizmu w celu przeciwsta­wienia się niepowodzeniu. W fazie drugiej mogą wystąpić zabu­rzenia funkcjonowania organizmu. W fazie trzeciej bardzo silny stres może prowadzić do choroby psychosomatycznej mającej swoje podłoże w psychice chorego.

Sytuacją stresową nazywa się taki układ warunków, w których jednostka została nadmiernie obciążona (J. Reykowski, 1969). Można ją porównać do poprzednio omawianej trudnej sytuacji, w której następuje przeciążenie organizmu. To przeciążenie lub nadmierne obciążenie nie pozostaje bez wpływu na system me­chanizmów regulujących czynności człowieka. Wymieniony sy­stem zdolny jest do sprawnego funkcjonowania wtedy, gdy ist­nieje optymalny układ warunków. W przypadku przekroczenia dopuszczalnego obciążenia pojawia się sytuacja stresowa. Wy­różnia się trzy rodzaje obciążeń, jakim może być poddana psy­chika jednostki: zakłócenia, zagrożenia i niezaspokojenie potrze­by (J. Reykowski, 1969).

Zakłócenia spowodowane są brakiem przedmiotów mate­rialnych lub wysokimi wymaganiami. Jeśli do wykonania zamie­rzonego zadania jednostka nie ma potrzebnych środków lub prze­szkadzają jej inne osoby, a jednostce bardzo zależy na wykona­niu zadania, to wówczas występuje sytuacja stresowa. Podobna sytuacja zachodzi również wtedy, gdy jednostce stawia się wy­górowane wymagania, którym nie może sprostać. Im bardziej zależy jednostce na wykonaniu zadania, tym bardziej odczuwa wszystkie trudności.

Zagrożenia mogą występować wtedy, gdy pojawiają się niebezpieczeństwa dla zdrowia jednostki lub kogoś z jej najbliż­szych, utrata stanowiska zawodowego, pozycji, opinii, potępienie lub odrzucenie. W czasie wojny wszyscy bali się o osoby naj­bliższe, którym groziło aresztowanie lub już były aresztowane. Silny stres przeżywają osoby z chorobą serca, w zawale mięśnia sercowego łub po zawale. Stres występuje również u osób przed poważną operacją. Zagrożenie przeżywają osoby oczekujące na ustalenie rozpoznania pogłębiającej się choroby. Już samo przy­jęcie do szpitala stanowi zagrożenie dla chorego, który nie wie, co go czeka i co może go spotkać.

Niezaspokojone potrzeby. Trzecim rodzajem nad­miernego obciążenia mogą być warunki nie pozwalające na za­spokojenie określonej potrzeby. Uczeń pragnie mieć sukcesy w szkole, ale nie może ich osiągnąć; ktoś inny dąży do osiąg­nięć zawodowych, lecz jego starania nie dają żądanych efektów. Chory chce szybko wyjść ze szpitala, a tymczasem musi w nim pozostać dłuższy czas. W podobnej sytuacji znajduje się także chory, gdy czeka na odwiedziny bliskich, a w dniu odwiedzin nikt nie przychodzi. Niezaspokojona potrzeba kontaktów spo­łecznych, a więc zobaczenia najbliższych, jest przyczyną przy­krych stanów i przeżywania stresu.

Każda sytuacja stresowa wywołuje zmiany w psychice jed­nostki (J. Reykowski, 1969). Zmiany te mają inny charakter, gdy stres jest doraźny, a inny gdy trwa długo. Stąd też reakcje jed­nostki na sytuacje stresowe mogą być różne. Rodzaj sytuacji stresowej wywołuje różne natężenia przeżyć emocjonalnych. Niewielkie zagrożenie wywołuje gniew, ale duże lęk lub strach.

Reakcje stresowe mogą przybierać różne formy, takie jak: prze­zwyciężenie stresu, obrona przed stresem i załamanie psychicz­ne.

Przezwyciężenie stresu mobilizuje jednostkę do pokonania trudności, niebezpieczeństwa, a w razie niepowodzenia do ponawiania dalszych prób. Człowiek, który nie może się do­stać do szpitala, a jest przekonany, że hospitalizacja jest dla nie­go konieczna, pokonuje wszystkie trudności, aby osiągnąć cel. Nie zraża się niepowodzeniami, ponawia próby, szuka nowych możliwości ułatwiających mu dostanie się do szpitala.

Obrona przed stresem polega przede wszystkim na opanowaniu reakcji emocjonalnych. Skutecznym zabiegiem jest niepoddawanie się reakcjom lękowym, świadome wy­pieranie tych reakcji różnymi sposobami. Jeśli jednostka pod­daje się emocjom, a szczególnie lękowi, jej procesy psychiczne i fizyczne ulegają zaburzeniom. Myślenie ulega zahamowaniu i nie może się skupić na danym zagadnieniu, a ruchy przy wy­konywaniu czynności stają się nieskoordynowane, występuje wyraźna dezorganizacja działania. Osoba w tym stanie nie panuje nad sytuacją, nie może skutecznie przeciwstawić się trud­nościom. Używane środki w działaniu są niewłaściwie dobierane i dlatego nieskuteczne. Do zmian psychicznych wywołanych obroną przed stresem należą: obniżenie kontroli nad samym sobą i nad otoczeniem, spadek zdolności do samoregulacji, a jedynym ratunkiem pozostaje ucieczka od takiej sytuacji.

Załamanie psychiczne jest najcięższą reakcją stre­sową, w której jednostka nie tylko nie potrafi poradzić sobie z sy­tuacją stresową, ale nie może również od niej uciec. Wówczas obserwuje się najczęściej dwie formy reakcji: rezygnację lub maskowanie właściwych przeżyć. Przy rezygnacji jednostka dąży do zapomnienia przykrego przeżycia i nie powraca prędko do sprawy, która spowodowała niepowodzenie. Drugą formą reakcji jest maskowanie właściwych przeżyć doskonałym humorem, lek­ceważeniem niepowodzenia, a często nawet lekkomyślnym i nie­poważnym zachowaniem.

Oprócz tych doraźnych reakcji na sytuację streso­wą, trwających krótko, są również reakcje występujące przez dłuższy czas, nawet przez całe tygodnie, jeśli zagrożenie nie mija. Jeżeli osoba chora, przeżywająca zagrożenie wywołane chorobą, szybko powraca do zdrowia, to i przeżycia wywołane zagrożeniem prędko mijają. Gdy zaś choroba przeciąga się, zagro­żenie trwa i chory jest stale pod jego wpływem. Taki stan może wywołać ogólne zaburzenia funkcji życiowych, a więc braku łak­nienia, braku apetytu, zaburzenia snu itp. Występuje również większa skłonność do gniewu, irytacji, niepokoju i strachu. Ob­serwuje się także trudności w myśleniu i zaburzenia równowagi emocjonalnej, co prowadzi do powikłań w układzie stosunków międzyludzkich.

Wiedząc, że takie stany występują, szczególnie u osób z prze­wlekającą się chorobą, trzeba pomagać im w osłabianiu napięcia emocjonalnego i nie dopuszczać do sytuacji konfliktowych z in­nymi. Chorzy potem z ogromną wdzięcznością wspominają te osoby, które w ciężkich chwilach przyszły im z pomocą, służyły radą, wyjaśniały niezrozumiałe sytuacje, budziły nadzieję. Przy zaburzeniu u chorego procesów myślowych wystarczy używać lo­gicznych argumentów, aby go przekonać i uspokoić. Wielu cho­rych stwierdza, że w krytycznych sytuacjach chorobowych, kiedy byli bliscy załamania wystarczyło, że lekarz czy pielęgniarka wyjaśnili im pewne sprawy, aby znów wrócił stan równowagi psychicznej. Sytuacji stresowych u chorego nie należy nigdy ba­gatelizować i nie posądzać o histerie. Każdy chory jest w sytua­cji zagrożenia i niezależnie od tego, czy jest to zagrożenie rze­czywiste, czy urojone, należy je osłabiać.

Reakcje jednostki nie zawsze ulegają osłabieniu po przejściu punktu krytycznego sytuacji stresowej i chociaż bezpośrednie niebezpieczeństwo minęło, jak np. po szczęśliwie zakończonej operacji, stres jeszcze nie znika.. Chory zdaje sobie sprawę, że po każdym zabiegu mogą wystąpić nieprzewidziane powikłania, np. zaburzenia oddychania lub krążenia, a to stwarza nowe zagroże­nie. Nawet gdyby nie było żadnego zagrożenia, zmiana reakcji nastąpi dopiero po pewnym czasie.

W różnych sytuacjach zagrożenia stwierdzono, że zaburzenie funkcji psychicznych nie ustępuje, mimo że ustąpiły czynności stresowe. Zwrócono na to zjawisko uwagę, obserwując osoby, które wyszły z niebezpiecznej sytuacji. Człowiek najczęściej za­czyna się bać dopiero wtedy, gdy niebezpieczeństwo już minęło. Obserwuje się to np. u spadochroniarzy po wykonaniu skoku, u żołnierzy po ataku na trudną, silnie uzbrojoną pozycję nieprzy­jaciela.

W każdej sytuacji stresowej powstają zaburzenia w psychice jednostki, a skutki utrzymują się jeszcze przez pewien czas. Na­suwa się więc pytanie, czy można się uodpornić na stres? Uod­pornienie jest możliwe, ale stopień jego jest bardzo zróżnicowa­ny u różnych osób i zależy od cech osobowości, mechanizmów kontrolujących emocje i modyfikujących stres (J. Reykowski, 1969).

W badaniach udowodniono, że cechy osobowości jednostki mają wyraźny wpływ na odporność na stres. Psychologowie ra­dzieccy (I. Heszen, 1969) stwierdzili istnienie związku między siłą pobudzenia a reakcjami jednostki w sytuacjach zagrożenia. Osoby o słabym pobudzeniu funkcjonowały gorzej w warunkach zagro­żenia niż jednostki o silnym procesie pobudzenia, które nawet poprawiały swoje wyniki w momentach zagrożenia. Również sa­moocena odgrywa poważną rolę. Osoby, które uważają, że są

przeceniane przez otoczenie oraz osoby z przekonaniem niedo­ceniania są mniej odporne na stres. Prawdopodobnie żyją one w stałym napięciu, które nie ułatwia im radzenia sobie w sytua­cjach zagrożenia. Osoby o nastawieniu realistycznym są bardziej odporne na stres od osób o nastawieniu nierealistycznym. Wiele jest cech różnicujących odporność na stres, a wymienione po­wyżej są podane tylko jako przykłady.

Mechanizmy kontroli emocji też działają różnie w zakresie usu­wania ze świadomości objawów stresu. Najlepszym sposobem niepoddawania się stresowi jest emocjonalne powiązanie z gru­pą, przy silnym identyfikowaniu się z jej członkami. Grupa daje oparcie jednostce, zabezpiecza i chroni przed skutkami niepowo­dzenia.