Zacznijmy od wyjaśnienia, czym jest socjologia jako nauka oraz co stanowi jej zasadniczy przedmiot badań i refleksji nauko­wej? Potocznie mówi się, że socjologia zajmuje się i bada życie społeczne. Jest to jednak określenie popularne. Należy stwierdzić, podając za wybitnym polskim socjologiem Janem Szczepańskim, że przedmiotem socjologii są: ?zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego, ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynika­jące z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące”.

Wyjaśnijmy teraz podane określenie przedmiotu socjologii. Mówiąc, że socjologia zajmuje się zjawiskami i procesami two­rzenia się różnych form życia zbiorowego, mamy na myśli pow­stawanie np. grup koleżeńskich, tzw. paczek, grup przestępczych, klas społecznych, nowych państw, a także samorządów pacjentów, które działają na oddziałach w szpitalach psychiatrycznych. Oczy­wiście form życia społecznego jest znacznie więcej, niż to wymie­niono powyżej.

Kolejnym zagadnieniem, którym interesuje się socjologia, jest struktura, czyli budowa wewnętrzna tych wszystkich zbiorowości. W tym przypadku chodzi o wyjaśnienie, w jakim stopniu są członkowie powiązani ze sobą, w jakim stosunku do siebie po­zostają ci wszyscy, którzy należą do danej zbiorowości, czy są sobie równi, czy też występuje wśród nich jakaś hierarchia, czy jest przywódca ? kierownik zbiorowości i jak są podzielone za­dania, które spełnia dana zbiorowość. Weźmy dla przykładu taką

zbiorowość, jak grupa koleżeńska. Stwierdzamy w niej przywódcę i członków, a wśród nich tych, którzy dają pomysły, i tych, którzy je wykonują.

Każda zbiorowość ma swoje życie, sposoby oddziaływania na członków, występują w niej różne procesy. Czasami grupa w kla­sie szkolnej wpada na jakiś pomysł, wtedy stara się, aby wszyscy z nią się solidaryzowali. Używa do tego różnych form nacisku, a jeżeli znajdzie się taki ktoś, kto się nie posłucha, nie podporząd­kuje, zostaje odrzucony przez grupę. Grupa stosuje wtedy różne formy karania. Procesy zachodzące w grupach i zbiorowościach są bardzo różne. Przyjrzyjmy się im. Są np. takie brygady pra­cy na budowach, które pracują lepiej niż inne. To samo można powiedzieć o zespołach pielęgniarek. Są grupy dzieci, które uczą się dobrze, a inne źle. Dlaczego? Jak wyjaśnić te różnice? Odpo­wiadając ogólnie trzeba stwierdzić, że zależy to od procesów wewnątrzgrupowych.

Obserwując życie społeczne dostrzegamy, że niektóre zbioro­wości rozpadają się, a powstają nowe. Jest to kolejne zagadnienie, którym zajmuje się socjologia: siły skupiające lub rozbijające różne zbiorowości. Z własnego doświadczenia wiecie, że mieliście różne grupy koleżeńskie ? w szkole podstawowej, na podwórku, na kolonii, w liceum, a teraz macie nowe, w nowych warunkach. Dlaczego tamte się rozpadły? Wiecie również o tym, że dość czę­stym zjawiskiem jest rozpadanie się dzisiejszej rodziny. Dlacze­go? Co jest tego powodem? Znacie z literatury fakt, że w czasie okupacji niemieckiej powstało mnóstwo różnych grup konspi­racyjnych, m.in. wśród młodzieży. Dlaczego? Czym to było wywołane? Na te wszystkie pytania odpowiada właśnie socjo­logia.

Socjologia interesuje się także zmianami, jakie występują w zbiorowościach, przekształceniami, jakie się w nich dokonują.

Czytaliście zapewne o przemianach współczesnej rodziny. Socjo­logia opisuje je, wyjaśnia, czym zostały wywołane. Wiecie też o tym, że struktura społeczeństwa polskiego zmieniła się po II wojnie światowej. Informacji dostarczyły nam właśnie badania socjologiczne.

Tak przedstawiają się problemy, którymi zajmuje się socjologia. Jako nauka bada je i systematyzuje, a uzyskaną wiedzę układa w spójny, uporządkowany system. Socjologowie gromadzoną wiedzę klasyfikują w następujące działy:

1)    ?badające instytucje społeczne, takie jak: rodzina, instytu­cje wychowawcze, instytucje, polityczne, instytucje wymiaru sprawiedliwości, naukowe, gospodarcze, a zwłaszcza przemysł, inne instytucje pracy, instytucje religijne oraz wszelkie rodzaje instytucji występujących w różnych grupach i społeczeństwach;

2)    badające różne typy zbiorowości i grup ludzkich, takich jak: różnego rodzaju małe grupy i kręgi społeczne, zbiorowości tery­torialne, jak wieś, miasto i inne; kategorie zawodowe, warstwy i klasy społeczne oraz kasty; grupy celowe i organizacje two­rzone dla realizacji określonych zadań; zbiorowości tworzące się na podstawie posiadania wspólnej kultury itp.;

3)    badań nad procesami społecznymi, takimi jak: procesy de­zorganizacji społecznej (alkoholizm, przestępczość, prostytucja); procesy migracji i ruchliwości społecznej”.

Badanie instytucji polega na ustalaniu ich struktury, zasad po­stępowania, norm regulujących wzajemne stosunki. W przypadku rodziny chodzi między innymi o to, czy w danej rodzinie wystę­pują normy regulujące obowiązki dorosłych dzieci wobec ich ro­dziców. W instytucjach pracy bada się, jakie wzory zachowania obowiązują pracownika, kiedy kończy pracę. Przykładem może być tutaj przekazanie przez jednego motorniczego tramwaju dru­giemu stanowiska pracy, kiedy to ten pierwszy wskazuje na ewentualne usterki w układzie hamulcowym.

Socjologia, badając podane wyżej fakty życia społecznego, for­mułuje pojęcia, prawidłowości i prawa. Jednym z nowych pojęć, niedawno ustalonych, jest pojęcie rodziny rozszerzonej. Jest to taka rodzina, która pozostaje w codziennym kontakcie z najstar­szą generacją ? dziadkami, korzystając z jej pomocy w opiece nad dziećmi, ale nie mieszka z nią. Przykładem zaobserwowania pewnych prawidłowości w życiu społecznym jest stwierdzenie, że kobiety z wyższym wykształceniem częściej powracają do pracy zawodowej po urlopie macierzyńskim niż kobiety z wykształce­niem podstawowym. W związku z tym zakresem badań wyróż­niamy socjologię ogólną i socjologię szcze­gółową.