W procesie wychowania nie zawsze metody oddziaływania bez­pośredniego okazują się wystarczające. Trzeba więc odwołać się do metod pośrednich, wykorzystując elementy środowiska lub organizując dane środowisko tak, aby zaistniały sytuacje wycho­wawcze. Do tych metod zaliczamy: właściwe organizowanie pra­cy szkoły, przykład i pracę zespołową.

Metoda właściwego organizowania pracy szkoły odnosi się do środowiska szkolnego. Polega ona na wypo­sażeniu szkoły w pomoce do nauki, zapewnieniu uczniom miejsca do pracy, co nie jest łatwe ze względu na przeludnione klasy szkolne. Stąd też dobra organizacja pracy nie zawsze jest łatwa. W szkołach zawodowych dochodzą zajęcia praktyczne, często w placówkach pozaszkolnych, co zmusza kierownictwo szkoły do zsynchronizowania czasu wolnego uczniów z czasem, jaki może poświęcić im dana placówka. Trzeba przewidzieć czas na dojazdy do placówki i na powrót z niej, aby młodzież nie działała w poś­piechu i nie tłumaczyła nimi swoich spóźnień.

Duże wartości wychowawcze mają różnorodne uroczystości szkolne, jeśli młodzież bierze w nich udział nie tylko w charakte­rze widza, ale organizatora i wychowanka. W szkołach pielęg­niarskich do takich uroczystości należą: czepkowanie, rozdanie dyplomów i inne. Uroczystości dostarczają przeżyć emocjonal­nych, wdrażają do tradycji szkoły budzą uczucia patriotyzmu.

Właściwa organizacja pracy w szkole nie ogranicza się tylko do urządzenia i wyposażenia jej, ale obejmuje również organi­zację pracy z uczniami na lekcjach. Proces dydaktyczny i wycho­wawczy ściśle wiążą się ze sobą i wadliwa organizacja pracy ucznia na lekcji może powodować trudności wychowawcze. Wie­dzą o tym ci, którzy zajmują się wychowaniem własnych lub po­wierzonych im dzieci. Organizacja pracy ucznia na lekcji powin­na być taka, aby pewne prace uczeń mógł wykonywać samo­dzielnie i to nie tylko prace mechaniczne, ale poznawcze. Organi­zacja pracy na lekcji powinna w całej rozciągłości uwzględniać procesy poznawcze, pozwalać uczniowi na samodzielne poznawa­nie pewnych partii materiału nauczania. Dobrze byłoby stworzyć uczniowi takie warunki organizacyjne, aby musiał sam dochodzić do nowych ujęć lub rozwiązań, a nie czekał, aż nauczyciel w od­powiednim czasie poda mu wszystko. W tej sytuacji uczeń wystę­puje jako niedoświadczony badacz nowych zagadnień, a nauczy­ciel służy mu pomocą. Nauczyciel staje się organizatorem pracy ucznia i inspiratorem jego poczynań. Uczeń pracuje wówczas na lekcji pod kierunkiem doświadczonego nauczyciela, który pod­suwa mu nowe pomysły, pomaga i nie dopuszcza do zniechęcenia w pracy. Uczeń sam nie będzie mógł dojść do wielu rozwiązań, ale pod kierunkiem doświadczonego nauczyciela może poznać wiele zjawisk i rozwikłać sporo problemów. Poznane przez ucz­nia zjawiska mogą być ogólnie znane, ale dla niego będą pierwszy­mi odkryciami dającymi nie tylko zadowolenie z samodzielnego poznania nowej dziedziny, lecz motywującymi do dalszych po­szukiwań. Jest to możliwe do realizacji tylko wtedy, gdy prze­stawimy się z podawania gotowych do zapamiętania treści na kie­rowanie procesem nauczania i organizowaniem pracy ucznia. W dobie permanentnego kształcenia i samodzielnego uzupełnia­nia wiedzy przez uczących się taka organizacja procesu naucza­nia nie jest bez znaczenia.

Metoda przykładu nie jest prosta i łatwa w stosowa­niu, jakby się wydawało. Po pierwsze, trzeba mieć pozytywny przykład, a po drugie powinien on być akceptowany przez mło­dzież. Przykład nieakceptowany przestaje spełniać rolę wycho­wawczą. Z dziećmi to jeszcze łatwiejsza sprawa, ale z młodzieżą krytycznie ustosunkowaną do wszystkiego niełatwo jest postę­pować. Dorośli nie zawsze są przykładem dla młodzieży i trakto­wani są jako osoby krępujące młodzież w jej dążeniach, mniej im pomagające. Byłoby wprost idealnie, gdyby młodzież mogła brać przykład ze swoich rodziców, ale to nie zawsze jest możliwe. Po pierwsze dlatego, że rodzice wychowywali się w innej epoce i in­nych warunkach niż ich dzieci, a przenoszenie dawnych doświad­czeń na zupełnie nowe warunki, może wydawać się co najmniej dziwne. Po drugie, rodzice wychowani w innych warunkach opa­nowali inny system pojęć, którym się nadal posługują, młodzież natomiast posługuje się innymi pojęciami, przyjętymi przez współ­czesność. Również współcześnie obowiązują inne zasady i formy zachowania się, nie zawsze odpowiadające dorosłym. Może się np. zdarzyć, że matka będąc młodą dziewczyną nigdy sama nie była w kawiarni i ze zgrozą patrzy, jak jej młoda córka idzie sama do kawiarni i nie widzi nic zdrożnego w takim postępowaniu.

Niezależnie od zmiany epok i warunków, pewne wartości po­zostają niezmienione i zachowują swoją trwałość. Należy do nich w pierwszym rzędzie niepodzielność moralności. Nie można być uczciwym w jednych sprawach, a nieuczciwym w innych. Nie można być dla jednych prawdomównym, a dla innych nie, należy zachować jednakową postawę dla wszystkich. Młodzież nie wie jeszcze o tym, że w życiu musi istnieć relatywizm, bo bez niego trudno byłoby egzystować, ale nie za wszelką cenę. Mło­dzież wymaga od otoczenia prawdomówności nie wiedząc o tym, że dobrze jest mówić prawdę, ale czasami lepiej jej nie mówić. Trzeba wiedzieć, kiedy można ją powiedzieć, a kiedy nie należy tego robić. Jest to szczególnie ważne w działalności pielęgniarki.

Młodzież jest pryncypialna, nie znosi obłudy, fałszu, zakłama­nia, nie cierpi rozbieżności między głoszonymi zasadami a postę­powaniem. Nie znosi dwulicowości i nie aprobuje nikogo, kto głosi szumne hasła, ale sam ich nie przestrzega, kto twierdzi, że nie należy kłamać, ale sam kłamie lub że nie należy się poniżać, ale sam się poniża i płaszczy.

Ważną rolę w ustalaniu przykładu, na którym można się wzo­rować, jest kompetencja zawodowa. Niekompetentna osoba po­pełniająca nawet drobne błędy nie będzie autorytetem dla mło­dzieży. Niekompetentna pielęgniarka nie wzbudza zaufania cho­rych oddanych jej opiece. W placówkach służby zdrowia pielęg­niarka i lekarz są stale obserwowani przez chorych i nawet drob­ne niedociągnięcia osłabiają w opinii pacjentów ich umiejętności profesjonalne. Chorzy chcą z całym zaufaniem oddać się w ręce lekarza czy pielęgniarki, ale muszą mieć przekonanie o ich kom­petencji. Lekarz to nie zielarz, do którego idzie się z wiarą w jego możliwości, ale osoba rzetelnie przygotowana do niesienia sku­tecznej pomocy chorym.

Również nie jest dobrze, gdy uczeń stwierdzi, że jego nauczy­ciel nie jest kompetentny i nie może sobie poradzić nawet z pro­stymi sprawami. Uczeń traci zaufanie, bo nie wie, czy podane mu informacje są prawdziwe, czy fałszywe. Jeśli stwierdzi, że inni nauczyciele również są niekompetentni, wówczas traci zaufanie do całej szkoły i żadne zabiegi wychowawcze nie odbudują tego zaufania.

Metoda oddziaływania przez zespół może być najbardziej skuteczną metodą wychowawczą. Należy jednak przede wszystkim doprowadzić do tego, aby zespół zajął się pod kierunkiem wychowawcy sprawami organizacji wychowania. Ze­spół musi czuć się współodpowiedzialny za wychowanie, a nie być tylko wykonawcą zleceń wychowawcy. Jeśli zaistnieje taka sy­tuacja, że zespół będzie pełnił tylko rolę wykonawczą, bez udzia­łu w decydowaniu o organizacji wychowania, to może powstać drugi nurt działania realizowanego przez młodzież, do którego wychowawca nie będzie miał wstępu i ten nurt może niweczyć wszystkie wspaniałe założenia wychowawcy.

Bardzo wysokie osiągnięcia wychowawcze przez oddziaływanie zespołu (kolektywu) na jednostkę miał Antoni Makarenko. Od­działywanie kolektywu na wychowanka było tak skuteczne, że najbardziej wykolejone jednostki radykalnie zmieniały swoje za­chowanie. Ze swego niewłaściwego postępowania wychowanek nie tłumaczył się przed wychowawcą czy kierownikiem kolonii, ale przed radą specjalnie do tego powołaną. Do rady wchodzili jego koledzy, którzy go znali i wiedzieli o jego wadach czy sła­bościach charakteru. Rady nie można było oszukać, bo ona była dobrze poinformowana. Kolektyw miał duży wpływ na wycho­wanków, co nie znaczy, że każdego można było zmienić. Były takie przypadki, że zmian nie uzyskano i trzeba było wychowan­ka usuwać z komuny. O jednym takim przypadku opowiada A. Makarenko w V tomie ?Dzieł”.