Forma rodziny, jak to było powiedziane, jest uwarunkowana historycznie i kulturowo. Wyróżnia się rodzinę okresu przed- industrialnego i industrialnego. W Polsce Ludowej, a także w in­nych krajach uprzemysłowionych, pod wpływem gwałtownego rozwoju przemysłu, wystąpiły w ciągu XX wieku przemiany ro­dziny.

Punktem wyjścia tych zmian jest pojawienie się nowej mo­tywacji zawierania małżeństwa. W dawnych rodzinach istotne były względy materialne oraz przynależność społeczna partne­rów. Partnerem w klasach posiadaczy mógł być człowiek odpo­wiednio zamożny lub posiadający określone dobra. Dla zawarcia małżeństwa istotne były zatem motywy rzeczowe. Ponadto mogli dobierać się ludzie pochodzący z tej samej warstwy społecznej. Takie małżeństwa nazywamy endogamicznymi. Ponadto w daw­nych małżeństwach bardzo często wyboru partnera dokonywali rodzice. Stosowano w ten sposób przymus. Współcześnie decy­zja zawarcia małżeństwa jest podejmowana wyłącznie przez zainteresowanych, często nawet wbrew opinii rodziców. Zda­niem B. Łobodzińskiej ?motywami zawierania małżeństwa są w czasach współczesnych: miłość, chęć uregulowania (ustabilizo­wania) sobie życia, chęć posiadania własnego domu, pragnienie posiadania dzieci, ucieczka od samotności, chęć zmiany statusu sytuacji społecznej, chęć zaspokojenia potrzeb seksualnych i to­warzyskich ze stałym partnerem, chęć podniesienia standardu ekonomicznego (lepiej zarabiający mąż, dwie pensje, na wsi po­łączenie gospodarki itp.), chęć awansu środowiskowego, chęć roz­luźnienia więzi z rodzicami”. Nie­którzy autorzy podkreślają, że zasadnicze w doborze małżeństw jest zaangażowanie emocjonalne, bliskość psychiczna i cechy osobowości wybranych.

Obecnie zmieniła się także pozycja i rola kobiety w rodzinie. Przyczyną tego stało się podjęcie przez kobietę pracy zawodo­wej. W ten sposób kobieta, obok mężczyzny, utrzymuje rodzinę, staje się niezależna od niego, bardziej samodzielna. W rezulta­cie wzajemne stosunki przybierają postać relacji partnerskich.

Ten nowy układ stosunków między małżonkami zmienia również pozycję mężczyzny. Mąż przestaje być jedynym żywicielem ro­dziny, a w ten sposób obniża się jego pozycja. Ogólnie charakte­ryzuje się te zmiany jako demokratyzację stosunków wewnątrz- rodzinnych.

W dawnej rodzinie mężczyzna utrzymywał rodzinę, kobieta zajmowała się gospodarstwem domowym i dziećmi. Konsekwen­cją tego stanu była zależność kobiety od męża, brak równości we wzajemnych stosunkach, ograniczony do życia rodzinnego zespół ról kobiety.

Zmianie uległy także stosunki między rodzicami i dziećmi. W dawnej rodzinie dzieci były podporządkowane woli rodziców, a przede wszystkim ojca. Od najwcześniejszych lat musiały uczestniczyć w pracy całej rodziny. Traktowano je jako dodat­kową siłę roboczą. Współcześnie obserwujemy autonomizację dziecka. Rodzina dba szczególnie o wychowanie i wykształcenie dziecka, nie obarcza go pracą, jedynie oczekuje pomocy w gos­podarstwie domowym.

Jeżeli chodzi o przemiany w strukturze demograficznej rodzi­ny, to we współczesnej rodzinie występuje ograniczona liczba dzieci, najczęściej jedno lub dwoje. Zjawisko to występuje w mieście, a także coraz częściej na wsi. Tendencję do zmniejszania liczby dzieci obserwuje się począwszy od początku XX wieku, z wyjątkiem okresów powojennych, kiedy to nastę­pował okresowy wzrost urodzin nazywany kompensatą powo­jenną. Wśród dawnych rodzin znacznie częściej występowały rodziny z trojgiem lub większą liczbą dzieci, czyli tzw. rodziny wielodzietne. Obecnie nieco inaczej kształtuje się sytuacja rodzi­ny, jeżeli chodzi o liczbę generacji w niej występujących. Twier­dzi się, że rodzina dawna z okresu społeczeństwa przedindustrialnego była rodziną trzypokoleniową. Nie jest to w pełni ścisła informacja, gdyż wiele rodzin, których źródłem utrzymania było gospodarstwo rolne, usamodzielniało się i żyło osobno. Nato­miast współcześnie wskazuje się na istnienie różnych odmian rodziny trzypokoleniowej, m.in. rozszerzonej. Spotykamy ją w środowisku robotniczym, w rodzinach chłopsko-robotniczych. Jest to jednak nowy typ rodziny, oparty na wzajemnej pomocy i polegający na tym, że rodzice pomagają młodej rodzinie w pro­wadzeniu gospodarstwa domowego, w opiece nad dziećmi, a dzieci w razie potrzeby opiekują się rodzicami.

J. Turowski stwierdza: ?Można powiedzieć, że rodzina pod­stawowa, nawet usamodzielniona tkwi w tzw. rozproszonej, zmo­dyfikowanej rodzinie szerszej. Chociaż dominującym typem współczesnej rodziny jest usamodzielniona rodzina podstawowa, a nie rodzina trzygeneracyjna ze wspólnotą mieszkania czy gos­podarstwa domowego to jednak zmodyfikowana, rozproszona rodzina trzypokoleniowa nie rozpada się „i więzi pomiędzy ro­dzicami a pożenionymi dziećmi, m. in. związki emocjonalne łą­czą usamodzielnioną rodzinę z rodziną macierzystą”.

Przemiany we współczesnej rodzinie to także przemiany w funkcjach. Dawna rodzina spełniała funkcję gospodarczą we wszystkich jej zakresach, prokreacyjną, która dominowała nad funkcją seksualną, funkcję opiekuńczo-zabezpieczającą i to w ca­łym zakresie, socjalizacyjną, kulturalną i rekreacyjno-towarzyską, w mniejszym stopniu funkcję emocjonalno-ekspresyjną, na­tomiast funkcję kontroli w bardzo wysokim stopniu. Jeżeli chodzi

O zmiany w funkcjach we współczesnej rodzinie to można ogól­nie powiedzieć, że wszystkie funkcje uległy przemianom, jedne zostały ograniczone, innych zakres rozszerzył się, niektóre na­brały większego znaczenia. Na całkowitą redukcję funkcji raczej nie wskazuje się w tej chwili. Rozpatrując wymienione funkcje rodziny można wskazać na pewne ograniczenia funkcji ekonomiczno-materialnej, szczególnie w podfunkcji produkcyjnej, oraz funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej. Rodzina bardzo wcześnie zaczyna dzielić funkcję opiekuńczą z różnymi instytucjami: żłob­kiem, przedszkolem. Z tą przemianą wiążą się również pewne ograniczenia funkcji socjalizacyjnej.

Natomiast zabezpieczenie przejęły instytucje państwowe w for­mie rent, emerytur, domów pomocy społecznej. Również i fun­kcja kontroli rodziny została ograniczona. Nie tylko bowiem dzieci są oddawane pod opiekę instytucji, ale także dorośli, któ­rzy pracują poza domem poddani są kontroli instytucji. Także i funkcja kulturalna rodziny ma mniejsze znaczenie z uwagi na dużą ilość wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucji. Pod­kreślone zostało znaczenie funkcji seksualnej przez oddzielenie jej od funkcji prokreacyjnej. Szczególnego znaczenia nabrała te­raz funkcja emocjonalno-ekspresyjna.

To, co dotychczas powiedziano o przemianach rodziny doty­czyło głównie rodziny miejskiej. Dla pełnej charakterystyki tych przemian należy zatrzymać się jeszcze przy rodzinie wiejskiej. Dawna rodzina charakteryzowała się ścisłym związkiem z gos­podarstwem rolnym. Związek ten wyrażał się w tym, że zawar­cie związku małżeńskiego dawało początek nowego warsztatu rolnego. W ciągu całego swego życia rodzina zabiegała o utrzy­manie i rozwój gospodarstwa. Wszyscy członkowie rodziny brali udział w pracy, którą kierował ojciec. Obowiązki i uprawnienia poszczególnych członków rodziny określone były pozycją w rodzinie, co zależało od wieku, płci, stanu cywilnego, miejsca wśród rodzeństwa. Życie rodziny było więc wyznaczone rytmem pracy w gospodarstwie. Wychowanie dzieci realizowano w toku organizacji i wykonywania pracy. W pracy młodzież przygoto­wywała się do dorosłych ról życiowych gospodarzy. Gospodar­stwo pełniło funkcję zabezpieczającą rodzinę. Wyrazem podpo­rządkowania rodziny gospodarstwu było i to, że budynek miesz­kalny był ściśle powiązany z budynkami gospodarczymi, a pro­wadzenie gospodarstwa domowego zależało od rytmu pracy w gospodarstwie rolnym. Rodzina wiejska w dawnej zbiorowości wiejskiej była ściśle poddana kontroli rodzinno-sąsiedzkiej.

Charakteryzując współczesną rodzinę wiejską musimy pamię­tać, że występuje u nas wiele różnych typów tych rodzin. I tak można wyróżnić dawną, tradycyjną rodzinę wiejską, która wy­stępuje na terenach odległych od miast. Kolejnym typem rodziny wiejskiej jest tzw. rodzina rolnicza, żyjąca wyłącznie z pracy w gospodarce nowocześnie prowadzonej. Trzeci typ rodziny to rodzina chłopo-robotnika. Są to rodziny pracujące w gospodarce, a dorabiające pracą w przemyśle. Wymienia się także rodziny robotniczo-chłopskie, które utrzymują się z pracy poza gospo­darstwem i mają nieduży kawałek ziemi. Wskazuje to także na rodziny robotników rolnych zatrudnionych w państwowych gos­podarstwach rolnych. Charakterystyka, jaką podajemy poniżej, dotyczy przede wszystkim rodziny rolnika i chłopo-rolnika. Wza­jemne stosunki w tych rodzinach charakteryzuje indywidualiza­cja jednostki. Odnosi się to zarówno do stosunków w małżeń­stwie, jak i do stosunków między rodzicami i dziećmi. Źródłem tych zmian jest niewątpliwie niezależność ekonomiczna wskutek pracy poza rolnictwem. Nie wszyscy też członkowie rodziny biorą udział w pracy gospodarstwa rolnego. W przypadku pracy poza­rolniczej mężczyzny ?- kobieta staje się ?kierownikiem” gospo­darstwa. Zwraca również uwagę indywidualizacja dziecka, jego potrzeb. Funkcja wychowawcza rodziny na wsi intensyfikuje się, co wyraża się dbałością o naukę szkolną i zdobycie zawodu przez dziecko.

Ograniczeniu ulega funkcja zabezpieczająca rodziny. Rolę tę przejęło państwo przez wprowadzenie zabezpieczenia socjalne­go. Obserwuje się także indywidualizację gospodarstwa domo­wego, co wyraża się wyodrębnieniem budynku mieszkalnego z całości gospodarstwa. Przemiany we współczesnej rodzinie to także przemiany w funkcjach.