Ponieważ młodzież dochodzi do wniosku, że świat jest niedo­skonały, pragnie go zmienić. Jedni chcieliby stworzyć taki, w któ­rym nie byłoby fałszu, zdrady, niedotrzymywania obietnic, nie­konsekwencji i sprzeczności, a innym jest wszystko jedno. Wie­dzą, że nic nie są w stanie zmienić, stają się więc obojętni na wszystko. Młodzież nie ma jeszcze tych doświadczeń, które mają starsi, nie rozumie postępowania starszych, uważa więc ich za zacofanych i unika z nimi dyskusji. Dyskutuje natomiast w gronie kolegów-rówieśników, bo tam znajduje zrozumienie i aprobatę. Nie należy jednak wyprowadzać wniosku, że wpływ środowiska rodzinnego i szkolnego nie ma już znaczenia. Młodzież potrzebuje wsparcia dorosłych w wielu sprawach i bez ich pomocy byłaby bardzo bezradna.

W rozwoju umysłowym podstawowe znaczenie ma myśle­nie. Jak już wiadomo z poprzednich rozważań, w tym okresie rozwojowym dominuje myślenie abstrakcyjne, w którym operacje formalne wysuwają się na plan pierwszy. Młodzież wysuwa hi­potezy i sprawdza je w swoich rozumowaniach, przewiduje skutki i przyczyny, zastanawia się, co mogłoby być, gdyby wprowadzo­no pewne zmiany w założeniach teoretycznych. W rozwiązywa­niu zadań przewiduje nowe przekształcenia i układy. Rozumowa­nie młodzieży znajduje się w stadium hipotetyczno-dedukcyjnym.

Aktywność myślowa młodzieży wymaga uzasadnienia danych faktów, dlatego nie można niczego jej przekazywać bez dowodów, bo nie przyjmie tego. W dużym stopniu aktywność myślowa wpływa na zainteresowanie poważną problematyką. Młodzież poza zainteresowaniami nauką szkolną interesuje się takimi dziedzinami, jak: technika, kosmonautyka, ustroje społecz­ne, zagadnienia religijne, filozoficzne, społeczne i innymi. W tym czasie ustala się jej światopogląd, krystalizują postawy, kształtuje stosunek do różnych zagadnień. Wszystko to nie dzieje się samorzutnie i nie przychodzi samo, przyczyniają się do tego: nauka szkolna, a szczególnie oddziaływanie ustroju i śro­dowiska, w którym młodzież żyje.

Życie emocjonalne młodzieży to druga poważna dziedzina psy­chiczna wywierająca wpływ na jej zachowanie i postępowanie. Życie emocjonalne w tym okresie odznacza się burzliwością, in­tensywnością i żywością. Znamienną cechą jest oscylowanie po­między skrajnymi nastrojami. Młodzież łatwo przerzuca się od radości do smutku, od entuzjazmu do zniechęcenia. Występuje chwiejność uczuciowa, która prowadzi do łatwego przechodzenia od jednych stanów uczuciowych do innych. Raz występuje prze­sadna pewność siebie, innym razem załamanie.

Psychologowie amerykańscy ujmują przeżycia emocjonalne do­rastających w trzy grupy (M. Żebrowska, 1966).

1) stany agresywne, w których występuje zazdrość, złość, nie­nawiść i wrogość,

2) stany obronne, należą do nich: strach, niepokój, żal, smutek,

3) uczucia pozytywne, takie jak: miłość, wzruszenie, podniece­nie, przyjemność.

Poza tymi przeżyciami uczuciowymi, pod koniec okresu dora­stania zaczynają się kształtować uczucia wyższe. Zapo­czątkowane zostały w poprzednim okresie, a w tym rozwijają się i doskonalą. Należą do nich uczucia społeczne, moralne, etyczne, estetyczne i inne. Młodzież angażuje się w pro­gramy polityczne, należy do organizacji politycznych i bierze w nich czynny udział. Również żywe zainteresowanie budzą pro­blemy etyczne i moralne na tle stosunków międzyludzkich. Za­czyna się kształtować system wartości trwałych, ustalać ogólne pojęcie dobra i zła, krzywdy ludzkiej, sprawiedliwości itp. Na postawy moralne dorastających duży wpływ ma wycho­wanie, które jest w stanie wiele wyjaśnić młodzieży i uświado­mić konieczność przestrzegania norm regulujących życie społecz­ne i stosunki międzyludzkie. Jeśli zabraknie wpływu wychowa­nia, wtedy mogą ukształtować się postawy społecznie szkodliwe.

Zachowanie dorastających jest różne: poczynając od po­prawnego, aż do pełnego buntu, krnąbrności i nieposłuszeństwa wobec rodziców, osób starszych, nauczycieli i wychowawców. Często młodociany przeciwstawia swoją wolę zarządzeniom, po­stanowieniom czy wymaganiom rodziców i wychowawców. Za­chowanie jego jest wtedy aroganckie, bezczelne, jest uparty i żad­ne argumenty nie mogą go przekonać. Negatywny stosunek do otoczenia przechodzi w negatywną postawę do społeczeństwa, a szczególnie do starszych, których lekceważy, obdarzając ich różnymi epitetami. Psychologowie dawni określali ten wiek ?dru­gim okresem przekory”, bo pierwszy przypadał na trzeci rok ży­cia dziecka. Psychologowie amerykańscy skłonni są wyjaśniać objawy przekory jako reakcje frustracyjne, będące wynikiem ograniczenia swobody i niezależności młodzieży.

W okresie dorastania młodzież dąży do wyrobienia w sobie sil­nej woli i prawidłowego charakteru. Silną wolę ćwiczy przez od­mawianie sobie przyjemności, posiłków, umartwianie się itp. Tego rodzaju ćwiczenia są mało skuteczne i należy od nich odwracać uwagę młodzieży, a kierować na tory działalności społecznej i wy­konania ważnych społecznie zadań.

Stosunki społeczne młodzieży z dorosłymi nie zawsze układają się najlepiej. Następuje rozluźnienie więzów rodzinnych i narastanie konfliktów z rodzicami. Młodzież zaczyna się emancypować, dąży do samodzielności, a rodzice w wielu wypadkach krępują ją, ograniczając pęd do swobody. Sytuacja przejściowa między dzieciństwem a dorosłością nastręcza wiele kłopotów, za­równo rodzicom, jak i dzieciom. Rodzice są im potrzebni dla za­pewnienia opieki, ale za bardzo wnikają we wszystkie sprawy osobiste. Postępowanie rodziców nie zawsze młodzieży odpowia­da, ponieważ w swojej dociekliwości dochodzą do wniosku, że dorośli nie są ani nieomylni, ani sprawiedliwi; tracą więc do nich zaufanie. Rodzice chcąc utrzymać swój coraz bardziej malejący autorytet zakazami, karami i groźbami, pogarszają jeszcze bar­dziej stosunek dzieci do siebie. Młodzi zaczynają się izolować od rodziców, usuwać spod ich kontroli, co wychowawczo nie jest wskazane.

Na skutek rozluźnienia więzów rodzinnych i nasilenia konflik­tów z dorosłymi, młodociani szukają oparcia w grupie ró­wieśniczej. Grupa jednak nie może zaspokoić wszystkich potrzeb ani głębszych kontaktów uczuciowych, dlatego młodzi często czują się osamotnieni, pełni rozterki i stanów depresyj­nych. Szukanie oparcia w płci odmiennej poprzez kontakty ero­tyczne, nie może wypełnić pustki ani nie likwiduje poczucia osamotnienia. Szukają więc przyjaźni w małych grupach oraz osoby godnej zaufania wśród rówieśników. Tworzą się grupy 3?6 osobowe zwane ?paczkami”. Młodzież w takich grupach jest zin­tegrowana i poddana dużemu wpływowi wszystkich. Panujący w grupie konformizm w ubieraniu się, zachowaniu itp. działa wią­żąco i świadczy o całkowitym podporządkowaniu się wymaga­niom grupy (J. Skorupska-Sobańska, 1970).

Małe grupy mają swoje dodatnie cechy. Osoba w grupie czuje się bezpieczniejsza, może swobodnie dzielić się z innymi swoimi myślami, uczy się współżycia społecznego, hamowania impulsów egocentrycznych i poszanowania wspólnych interesów.

Rozwój kontaktów interosobniczych między odmien­nymi płciami przechodzi przez pewne formy, do których należą: adoracja, flirt, przyjaźń i różne rodzaje miłości.

Adoracja jest formą przygotowawczą do rozwoju właści­wych kontaktów uczuciowych. Polega ona na uwielbianiu drugiej osoby, sympatii do niej, a czasem nawet kulcie. Nie ma w niej zazdrości, a jedna i ta sama osoba może być adorowana przez kil­ku osobników. Płeć osoby adorowanej nie odgrywa zasadniczej roli, najczęściej jest to osoba tej samej płci. Adoracji towarzyszy zbieranie fotografii danej osoby lub innych pamiątek, naśladowa­nie sposobu ubierania się i zachowania.

Flirt jest formą zalotów między chłopcami i dziewczętami, zainteresowanych nawiązaniem kontaktów zmysłowych. Mło­dzież w tym czasie zainteresowana jest wszystkimi formami za­bawy zawierającymi elementy seksualne (pocałunki, uściski, dot­knięcia itp).

Przyjaźń jest formą kontaktów łączących tę samą płeć, chociaż zdarza się, że występuje również między różnymi płcia­mi. Osoby będące przyjaciółmi pragną przebywać ze sobą, udzie­lać sobie pomocy, wspierać się w trudnych sytuacjach, bronić w razie zagrożenia.

Miłość przechodzi różne formy i pierwsze ?zadurzenie się” nie wytrzymuje najczęściej próby czasu. Miłość zaspokaja po­trzeby uczuciowe tego wieku i młodzi starają się przebywać ze sobą możliwie najczęściej, spotykać się, chodzić na ?randki”, ca­łować się, pieścić, manifestując swoje zainteresowania uczuciowe nierzadko publicznie.