W ciągu minionych 35 lat dokonały się przemiany społeczeń­stwa jako całości, a także w życiu jego członków. Są różne defi­nicje społeczeństwa. J. Szczepański przyjmuje następujące okre­ślenie społeczeństwa: ?…uważam, że społeczeństwami można naz­wać ? za Znanieckim ? wszystkie formy życia zbiorowego współwystępujące krzyżujące się (tzn. mające część wspólnych członków), uzupełniające w ramach jednego narodu, państwa, konfiguracji kulturowej, mające określoną zasadę odrębności, utrzymujące swój byt przez dłuższy okres, co najmniej kilka po­koleń, mające swoje odrębności kulturowe, strukturalne, swoje osobliwości rozwoju i dziejów”. Spo­łeczeństwo to zbiorowość społeczna duża, mająca specyficzną strukturę, którą określamy jako makrostrukturę.

Makrostrukturą jest to wszystko, co tworzy dużą grupę i po­zwala jej funkcjonować. Należy więc wymienić jej członków, grupy (różnej wielkości), terytorium, budynki, majątek, symbole.

i wartości. Wszystkie te elementy są uporządkowane, spójne, funkcjonujące i rozwijające się. Opis więc przemian społecznych w Polsce Ludowej powinien dotyczyć wszystkich wymienionych elementów. Wiele było robionych badań, a obecnie dokonuje się ich podsumowania, aby stworzyć pełny obraz społeczeństwa pol­skiego.

Co wywołało przemiany społeczne w Polsce? Jako na istotny czynnik wskazuje się na uprzemysłowienie, którego celem było ?…zapewnienie szybkiego tempa rozwoju gospodarczego w celu likwidacji zapóźnienia w stosunku do krajów najbardziej rozwi­niętych, podniesienie materialnego i kulturalnego poziomu życia ludności, liczebne i jakościowe umocnienie klasy robotniczej jako napędowej siły w społeczeństwie, pełne zatrudnienie, likwidacja drastycznych różnic w poziomie rozwoju społeczno-gospodarcze­go pomiędzy poszczególnymi regionami kraju (Polska A i B)”.

W czym wyraża się uprzemysłowienie? Na czym ono polega? Przede wszystkim należy tu wymienić procesy techniczne, wpro­wadzenie nowych technologii do obróbki surowców, nowych zme­chanizowanych metod pracy, racjonalizację i naukową organiza­cję pracy, zmiany w podziale pracy i jej rozdrobnienie, skupienie dużej liczby robotników w wielkich zakładach, wprowadzenie masowej, seryjnej i standaryzowanej produkcji. Zmiany techno­logiczne powodują zmianę relacji między człowiekiem a maszy­ną, stawiają nowe wymagania, oddziałują na zjawiska społeczne w zakładzie pracy i poza nim. Kształtują się nowe zawody, spe­cjalizacje, nowy sposób życia, nowe więzi społeczne w nowych miejscach zamieszkania.

Uprzemysłowienie dokonywało się stopniowo. Można wskazać na kilka etapów tego procesu. Pierwszy z nich polegał na odbu­dowie zniszczeń wojennych, przygotowaniu przemysłu i pracow­ników. W drugim etapie uruchamiano podstawowe gałęzie prze­mysłu, tzn. przemysł ciężki i przemysł produkujący środki pro­dukcji. Po tym etapie konieczna była rozbudowa przemysłu kom­plementarnego, to znaczy przemysłu dopełniającego i zaspoka­jającego potrzeby (przemysł lekki i spożywczy). Ostatni etap, to znaczy czwarty, ma polegać na zrównoważeniu rozwoju przemy­słu podstawowego i przemysłu komplementarnego.

Wymienionym etapom uprzemysłowienia towarzyszą zmiany społeczne. J. Szczepański wymienia 9 kategorii zjawisk społecz­nych towarzyszących uprzemysłowieniu w skali rozwoju i w ska­li gospodarki narodowej. Wśród tych kategorii zjawisk społecznych występują zjawiska związane z pracą w zakładach przemysłowych, ze społecznością totalną, z rodziną, z kulturą, z dezorganizacją społeczną. Przez społecz­ność totalną należy rozumieć całe społeczeństwo.

Dla przykładu omówimy zmiany w rodzinie. W pierwszym eta­pie uprzemysłowienia zmiany w rodzinie są nieznaczne. Dopiero przynosi je drugi etap. Powstające zakłady przemysłowe sku­piają ludzi z różnych środowisk. W rezultacie powstaje -bardzo wiele typów rodziny, jeżeli chodzi o jej przynależność społeczną i poprzednie miejsce zamieszkania. Są to rodziny związane bez­pośrednio z budowanym zakładem przemysłowym, rodziny nie pracujące na budowie, ale pozostające pod jej wpływem, np. ro­dziny chłopów wywłaszczonych lub rodziny, których członkowie znaleźli zatrudnienie w instytucjach towarzyszących budowie, w końcu rodziny nie stykające się z budową i nie dotknięte bez­pośrednio jej skutkami. Wymienione rodziny są to rodziny chłop­skie, robotnicze, drobnomieszczańskie lub inteligenckie, zamiesz­kujące dotychczas wieś, miasto, małe miasto. Co zmienia się w tych rodzinach? Ogólnie można powiedzieć, że rozszerza się zakres ich styczności rzeczowych i społecznych, zmieniają się rodzaje styczności. To pociąga za sobą zmianę sposobu myślenia i postępowania, zmianę wewnętrznych stosunków w rodzinie. Wpływa na to, między innymi, praca zawodowa kobiet, która powoduje zmiany w rytmie i podziale pracy w rodzinie. Inny jest stosunek do kształcenia dzieci. W trzecim etapie uprzemysłowie­nia obserwuje się przejściowe procesy dezorganizacji w rodzi­nach. Zależą one od typu rodziny. I tak np. w pierwszym etapie rodzina chłopska, całkowicie wyrwana z dotychczasowych wa­runków życia, podlega pewnej dezorganizacji.

W kolejnym okresie widoczne jest przystosowanie się rodzi­ny, szczególnie chłopskiej, do wzorów życia miejskiego. Rodzina ta odrywa się całkowicie od gospodarstwa rolnego, dzieci przygo­towują się do pracy zawodowej, nawet jeśli mają pozostać w go­spodarstwie rolnym. Kształtuje się nowy typ rodziny robotniczej,

pod przemożnym wpływem rodziny chłopskiej. Ta nowa rodzina ma niewielki związek z rodziną typowo proletariacką. Ogólnie można powiedzieć, że rodziny ujednolicają się w trybie życia, Wyposażeniu mieszkań, formach wykorzystywania czasu wol­nego i zaspokajaniu potrzeb.

Zjawisko uprzemysłowienia wywołuje inne zjawiska, takie jak: migracje i powstawanie ośrodków miejskich, zróżnicowanie śro­dowisk wiejskich, co oczywiście powoduje również zmiany spo­łeczne. Wskazuje się np. na różne style życia W⁷ zależności od miejsca zamieszkania. Przez styl życia rozumie się w socjologii sposób życia w społeczeństwie, na który składają się zespoły zachowań członków danej zbiorowości, które objawiają położenie społeczne, czyli pozycję Społeczną, a tym samym bliżej określa­ją daną jednostkę czy grupę społeczną. Styl życia jednostki, czy grupy objawia się w budżecie czasu, budżecie wydatków. W jed­nym i drugim przypadku styl życia jest określony przez to, na co jest zużywany czas, na co wydawane są pieniądze, jak spędza­ny jest czas wolny, np. wolne soboty. Przeprowadzono badania nad zajęciami w wolne soboty. W rezultacie wyodrębniono dwa style spędzania wolnej soboty, a mianowicie styl rekreacyjno- -kulturalny i styl domowo-rodzinny. Na pierwszy styl składają się odpoczynek bierny, lub sport, wycieczki, uczęszczanie do kina, teatru, czytanie czasopism, książek, kawiarnie, hobby. Na drugi styl składa się sprzątanie, pranie, zajmowanie się dziećmi, do­datkowe prace gospodarcze. Pierwszy styl charakterystyczny jest dla osób z wyższym wykształceniem i o wysokich zarobkach, drugi dla osób o niskim wykształceniu i niskich zarobkach.

M. Czerwiński twierdzi, że dokonała się demokratyzacja sty­lu życia ludności miejskiej: ?Nie istnieje nic, co przypominałoby przepaść oddzielającą kiedyś robotnicze części miasta i ?piękne dzielnice”. Od tamtych czasów nasz świat miejski bardzo się zmienił”. (M. Czerwiński, 1974, s. 79). Drugą cechą stylu życia ludności miejskiej jest wysoki prestiż roli zawodowej, trzecią ? zmiany w więzach rodzinnych. Polegają one na wyodrębnieniu rodziny ze zbyt bliskich więzi z krewnymi w liniach bocznych przy dążeniu do bliskich kontaktów wewnątrzrodzinnych. Nastę­puje kryzys władzy autorytatywnej, przysługującej ojcu i mę­żowi, a w związku z tym pojawia się dążenie do zastąpienia roz­kazów perswazją. Ostatnią cechą stylu życia ludności miejskiej jest nowa pozycja kobiety, przystąpienie jej do pracy zawodo­wej.

A czym charakteryzuje się styl życia ludności wiejskiej? W okresie przedwojennym dla ludności wiejskiej najważniejszą wartością była ziemia i praca na ziemi. Styl życia był podporząd­kowany siłom przyrody, wymogom ziemi i gospodarstwa. Dzięki temu życie było bardzo uporządkowane, stabilne, dające poczu­cie bezpieczeństwa. Obecnie sytuacja uległa zmianom. Styl życia jest zróżnicowany, urozmaicony, ale daje mniejsze zabezpiecze­nie. Duży wpływ na ten styl ma środowisko lokalne, ale równo­cześnie środowisko jest otwarte na szersze wpływy. W związku z tym zmniejszyła się życzliwość sąsiedzka. Temu zjawisku to­warzyszy zmniejszenie nieufności wobec obcych. Rodzina w tym środowisku, nie zaangażowana w pełni w gospodarstwo rolne, pozwala na autonomizację osobowości w sferze czasu wolnego.