Zachowanie się jednostki uwarunkowane jest wieloma czynni­kami, zarówno indywidualnymi, jak i sytuacyjnymi. Może ono być zgodne z ogólnymi wymaganiami społecznymi lub niezgodne. Wiele jest przyczyn zewnętrznych zaburzających zachowanie jednostki, nie można ich wszystkich omawiać w tym podręczni­ku, ale warto zwrócić uwagę ha tak zwane sytuacje trudne. Do sytuacji trudnych, w jakich może znaleźć się jednostka, a które mogą być przyczyną niewłaściwego jej zachowania, należą mię­dzy innymi: deprywacja, przeciążenie, zagrożenie.

Deprywacja występuje wówczas, gdy jednostce brak niezbędnych warunków do zaspokojenia określonej potrzeby lub do dobrego samopoczucia. Przykładem stanu deprywacji może być uczeń, który chce mieć znaczne osiągnięcia w nauce szkol­nej, ale z różnych powodów ich nie ma. Uczeń dąży do zaspoko­jenia potrzeby sukcesu, której nie może zaspokoić. Może to mieć takie konsekwencje, że uczeń nie mając rezultatów swojej pracy zniechęca się, zaniedbuje w nauce i zamiast osiągnięć spotykają

go same niepowodzenia. Aby uczeń zachował swoją pozytywną motywację do nauki, należałoby go zachęcać do dalszych wysił­ków, podkreślając nawet jego drobne osiągnięcia. Podobnie bywa z osobami dorosłymi, które, gdy nie mają zaspokojonej jakiejś po­trzeby, a bardzo chciałyby ją zaspokoić zniechęcają się, często załamują i nie podejmują dalszej działalności w danej dziedzinie.

Przeciążenie powstaje wówczas, gdy jednostka otrzymuje zadania zbyt trudne, powyżej granicy swoich możliwości fizycz­nych lub psychicznych. Tego rodzaju sytuacja występuje zarów­no w szkole o wysokich wymaganiach, jak i w pracy, gdzie przy braku pracowników jeden wykonuje pracę za dwóch. Obserwuje się to również przy zmianie zakładu pracy, jeśli nowy zakład ma wyższe wymagania, do których dany pracownik nie jest przy­zwyczajony. Prawidłowe wykonanie czynności w sytuacji prze­ciążenia występuje tylko na początku pracy i trwa krótko; potem zadania nakładają się w czasie, nie można ich wykonać, praca jest nerwowa, a wykonawca szybko się męczy i po pewnym cza­sie unika takiej pracy. W sytuacji przeciążenia jednostka przesta­je dokładnie odbierać bodźce. Zaburzeniu ulegają wtedy procesy percepcji wzrokowej i słuchowej, uwagi, pamięci, myślenia. Jed­nostka nie jest w stanie myśleć poprawnie,, a w każdym razie sprawia jej to dużo kłopotu. W takiej sytuacji dochodzi często do występowania różnych form protestu. Należą do nich: zachowa­nie agresywne, złość, płacz, atak na przedmioty, otoczenie, a na­wet samego siebie. Mogą również wystąpić czynności obronne, dążenie do usprawiedliwienia swego niepowodzenia oraz zapo­bieganie przykrym konsekwencjom. Następuje również zmiana własnego zachowania i często prowadzi do przesadnej grzecznoś­ci, usłużności czy chęci przypodobania się.

W sytuacji zagrożenia występuje zwiększone prawdo­podobieństwo naruszenia wartości cenionej przez jednostkę. Może to być np. zagrożenie życia, zdrowia, uprawnień, dobrej opinii, pozycji społecznej i inne. Utrata opinii dobrego pracowni­ka, obawa przeniesienia na gorsze stanowisko, utrata drogiej oso­by, to wszystko sytuacje zagrożenia. W sytuacji zagrożenia znaj­duje się chory hospitalizowany, u którego lęk o zdrowie, a cza­sem i o życie jest bardzo silny. Z zagrożeniem związane są zabu­rzenia emocjonalne, występuje wzmożony lęk, następują zaburze­nia czynności motorycznych i umysłowych. Lęk paraliżuje dzia­łalność jednostki, ogranicza myślenie logiczne, zaburza procesy pamięci.

Z zagrożeniem wiąże się niepokój i oczekiwanie niepowodze­nia, co jeszcze bardziej utrudnia osiągnięcie pozytywnego wyniku. Bardziej podatne na zaburzenia prawidłowego funkcjonowania w sytuacji zagrożenia są osoby nadpobudliwe, niezrównoważo­ne lub zahamowane czy nieśmiałe. Dużą odporność na zagroże­nie obserwuje się u jednostek o zrównoważonym układzie ner­wowym. U osób nadpobudliwych nawet ucieczka nie usuwa za­grożenia, a wprowadza impulsywność działania, co znacznie obni­ża jego efekty i obniża jeszcze bardziej odporność na zagrożenie.