Dotąd prezentowane były procesy psychiczne bezpośred­niego poznania rzeczywistości. Konkretne elementy otacza- czającego nas świata oddziałując bezpośrednio na nasze recepto­ry, w postaci bodźców, powodowały powstawanie określonych procesów psychicznych. Nie wszystko jednak można poznać w sposób bezpośredni, gdyż z pewnymi dziedzinami rzeczywis­tości możemy się nie zetknąć i wtedy nasze poznanie nie byłoby kompletne. Wiele jest zjawisk, których bezpośrednio się nie ob­serwuje, ale na podstawie różnych objawów można je poznać. Na przykład, gdy rano wyglądamy przez okno widzimy, że dachy domów, ulice i place zalane są wodą, dochodzimy do wniosku, że w nocy padał deszcz. To, że w nocy padało poznajemy po­średnio na podstawie dotychczasowych obserwacji. Poprzed­nio ile razy padał deszcz, tyle razy ulice i dachy domów były zalane wodą. Porównanie obserwacji poprzednich i spostrzeżeń aktualnych pozwala stwierdzić, że zaistniała identyczna sytuacja, chociaż jej nie obserwowaliśmy bezpośrednio. Do „poprawnych wniosków dochodzimy dzięki procesowi myślenia.

Myślenie jest procesem uogólnionego i pośredniego poznania obiektywnej rzeczywistości, w którym odzwierciedlają się naj­bardziej ogólne i charakterystyczne cechy przedmiotów i zjawisk oraz są wykrywane związki i zależności między nimi.

W tej definicji, jednej z wielu, a więc nie jedynej, zawarte są dwie podstawowe cechy myślenia. Jedną z nich jest pośrednie i uogólnione poznanie rzeczywistości, a drugą wykrywanie związ­ków i zależności między przedmiotami. Z pierwszą cechą łączy się powstawanie pojęć, a z drugą ? sądów. Pojęcia i sądy są pod­stawowymi formami procesu myślenia.

Pojęciem nazywamy tę formę myślenia, dzięki której następuje odzwierciedlenie ogólnych, podstawowych, istotnych i charakte­rystycznych cech przedmiotów i zjawisk należących do tej samej klasy oraz stosunków zachodzących między zjawiskami.

Pojęcie różni się od spostrzeżeń tym, że nie odzwierciedla cech jednostkowych, ale najbardziej istotne, występujące we wszyst­kich przedmiotach, czy zjawiskach tej samej klasy. Spostrzeżenia i wrażenia odzwierciedlają tylko te właściwości przedmiotów, które odbieramy zmysłami, a pojęcia również właściwości nie­dostępne zmysłowemu poznaniu oraz związki między zjawiskami. W pojęciu ?stół” odzwierciedlają się cechy należące do wszyst­kich stołów, a nie do jednego. To nie jest żaden „konkretny stół, ale wszystkie przedmioty, które można tak nazwać. Używając pojęcia ?stół” każdy wie, że nie chodzi o stołek, krzesło, czy ta­boret, wie również, że nie chodzi o stół okrągły, kwadratowy, na trzech czy jednej nodze, mały czy duży, ale o przedmiot posia­dający charakterystyczne cechy stołu. Używając pojęcia ?pies” ma się na myśli zwierzę należące do klasy psów, niezależnie od tego czy jest małe, duże, kudłate, gładkowłose, wysokie, niskie. Wiadomo, że pies ma ?psie” cechy różniące go od innych zwie­rząt i nie ma wątpliwości, co się ma na myśli mówiąc wyraz ?pies”. Inne pojęcia z tej dziedziny to: zwierzęta, kręgowce, stru­nowce, ssaki itp.

W mowie potocznej używamy nazw i pojęć. Różnica między nazwą a pojęciem jest taka, że nazwa odnosi się do pojedynczego przedmiotu. Mówiąc ?kupiłem stół” używa się nazwy konkretnego przedmiotu, ?szczepiłem psa” używa się nazwy konkretnego zwie­rzęcia. W pojęciu natomiast nie określa się żadnego konkretnego przedmiotu, zwierzęcia czy zjawiska, ale całą ich klasę. Używając określenia ?spotkałem w lesie człowieka” ma się na myśli kon­kretną osobę i jednocześnie podkreśla się, że to nie był lis, ani zając. Używając zaś sformułowania Gorkiego: ?człowiek to brzmi dumnie”, nie ma się na myśli żadnego konkretnego człowieka, ale wszystkich tych, którzy charakteryzują się cechami ludzkimi.

Pojęcia różnią się między sobą genezą powstania. Inaczej two­rzą się pojęcia mające za podstawę konkretne przed­mioty lub zjawiska, a inaczej pojęcia oderwane, takie jak sprawiedliwość, miłosierdzie, dobroć, patriotyzm, moralność, ideowość itp. Podstawą do tworzenia się tych pojęć są czyny lu­dzi. Nie ma sprawiedliwości jako uogólnionej cechy pewnych zjawisk, są natomiast ludzie sprawiedliwi, to znaczy tacy, któ­rzy bezstronnie i obiektywnie oceniają czyny innych. Uogólnio­na treść zawarta w pojęciu ?miłosierdzie” czy ?sprawiedliwość” wynika pośrednio z dziedziny zachowań ludzkich.

Pojęcia, jak widzimy, powstają nie tylko jako odzwierciedle­nie ogólnych i charakterystycznych cech przedmiotów i zjawisk należących do tej samej klasy, ale również jako treść uogólnio­na pewnych- działań. To stwierdzenie jeszcze nie wyczerpuje wszystkich rodzajów pojęć. Chodzi o następny rodzaj pojęć, ta­kich jak: prędkość, ułamek i inne. Pojęcie prędkości nie powstaje jako odzwierciedlenie ogólnych cech, ale jest wyrazem stosunku przebytej drogi do czasu. Prędkością nazywamy prze­bytą drogę w określonej jednostce czasu. Pojęcie prędkości jest zatem odzwierciedleniem stosunku jednej wielkości do drugiej.